Wieloświat

Artystyczna reprezentacja koncepcji światów równoległych

Wieloświat (metawszechświat, multiświat, multiwszechświat, superwszechświat, ultrawszechświat, multiwersum) – hipotetyczny zbiór wszelkich możliwych wszechświatów, zawierający w sobie wszystko inne (w tym wszystkie możliwe, potencjalne – niezależnie od rozważanych czasoprzestrzeni lub wymiarów, w których się znajdują – wszechświaty; w tym także tak zwane wszechświaty równoległe). Do powstania tej koncepcji doprowadziła idea istnienia innych wszechświatów oprócz naszego. Nie ma możliwości empirycznej kontroli nad innymi światami, a możliwości pośredniego testowania ich istnienia są znikome. Hipotezy wieloświatów należy rozumieć w dwóch znaczeniach: interpretacji kwantowej (Hugh Everett) i kosmologicznej, które oznaczają kompletnie inne zjawiska.

Historia nazwy

Choć podobne koncepcje istniały już w starożytności, najczęściej używany dziś termin (ang. multiverse) został wymyślony w grudniu 1960 przez Andy’ego Nimmo, wówczas wiceprezesa Szkockiego Oddziału Brytyjskiego Towarzystwa Międzyplanetarnego na potrzeby odczytu o wieloświatowej interpretacji fizyki kwantowej, która opublikowana została w roku 1957. Odczyt ten miał miejsce w lutym 1961, kiedy to słowo oraz jego pierwotna definicja „widoczny wszechświat, którego wielokrotność stanowi całość wszechświata” zostały użyte po raz pierwszy. Definicja ta różniła się od obecnej dlatego, że definicją słowa 'wszechświat' było „wszystko, co istnieje”. „Uni” oznacza jeden, a „multi” wiele, więc według Nimmo wszystkie multiwersa składają się na jeden wszechświat.

Słowo używane było przez kilka lat zarówno poprawnie, jak i niepoprawnie. Pod koniec lat 60. XX wieku pisarz science fiction Michael Moorcock użył tego słowa do określenia zbioru wszystkich światów. Po przeczytaniu tej powieści, fizyk David Deutsch użył go w tym znaczeniu w pracy naukowej (m.in. rozwijającej kwantową hipotezę wielu światów Hugh Everetta III) o zbiorze wszystkich możliwych wszechświatów, odwrotnie do pierwotnej definicji Andy’ego Nimmo. Po opublikowaniu tej pracy, słowo to rozpowszechniło się wśród innych naukowców. Obecnie więc słowo „wszechświat” oznacza jeden świat, rządzący się określonymi prawami, zaś „wieloświat” jest hipotetycznym zbiorem wszystkich wszechświatów.

Hipotezy naukowe

Artystyczna wizja Wieloświata

Według kwantowej hipotezy wielu światów Hugh Everetta III, nazywanej przez niego „Wieloświatową Interpretacją Mechaniki Kwantowej” (ang. The Many-Worlds Interpretation of Quantum Mechanics), wszystko co może się zdarzyć, zdarza się na pewno w którejś z odnóg rzeczywistości, która przypomina wielkie, rozgałęziające się w każdej chwili drzewo życia. U Everetta każdy stan superpozycji jest jednakowo realny, lecz zdarza się w innym, równoległym wszechświecie. Kwantowy multiwszechświat (termin zaproponowany przez Deutscha) jest jak rozgałęziające się w nieskończoność drzewo. Oznacza to między innymi, że i my, przebywający na takim drzewie, chcąc nie chcąc także się rozgałęziamy.

Zgodnie z jedną z interpretacji mechaniki kwantowej w tej przestrzeni znajdują się wszechświaty, które pochodzą od naszego wszechświata. Co chwila powstają w tej przestrzeni nowe uniwersa, za każdym razem, gdy powstaje we wszechświecie wybór (np. dana cząsteczka może poruszyć się kilkoma drogami i wtedy powstaje tyle nowych wszechświatów, ile jest możliwych dróg – a w każdym z nich cząsteczka porusza się po innej drodze).

We wszechświatach równoległych może istnieć nieskończona ilość kopii nas samych, które robią dokładnie to samo co my, albo ich historia życia przebiega zupełnie inaczej niż nasza.

Innego rodzaju multiwersum opisane zostało w 11-wymiarowym rozszerzeniu teorii strun zwanym M-teorią. Według tej hipotezy nasz i inne wszechświaty powstały w wyniku kolizji membran w przestrzeni 11-wymiarowej. W przeciwieństwie do wszechświatów w „multiwersum kwantowym” mogą one mieć zupełnie różne prawa fizyki. Według obliczeń kosmologów-astrofizyków, prof. A.Linde i dr V.Vanchurin, z Uniwersytetu Stanforda w Kalifornii liczba takich wszechświatów może wynosić 10¹⁰¹⁰⁷, jest to liczba, której nie da się zapisać w postaci dziesiętnej ze względu na liczbę zer większą od liczby atomów w obserwowalnym wszechświecie szacowanej na 10⁸⁰.

Lee Smolin postawił tezę o istnieniu prawa kosmologicznej naturalnej selekcji działającej analogicznie do prawa doboru naturalnego, dominować mają wszechświaty tworzące najwięcej czarnych dziur jako najbardziej stabilne.

Tego typu hipotezy są jednak często krytykowane za niespełnianie zasady brzytwy Ockhama.

W 2007 r. tygodnik „Nature” uhonorował półwiecze hipotezy Everetta specjalnym wydaniem, a w Oksfordzie zorganizowano poświęcone jej sympozjum.

Hipoteza powstania Wszechświata w oparciu o koncepcję wieloświatów

Twórcami tej hipotezy, zwanej „kosmicznym ogniem” bądź Teorią Wielkiej Kraksy, są naukowcy z uniwersytetów w Cambridge i Princeton – Paul Steinhardt i Neil Turok. Według nich, na początku kosmos był pustym i zimnym miejscem. Nie istniały czas, energia ani materia. Następnym zdarzeniem miało być zderzenie dwóch położonych obok siebie płaskich wszechświatów, które zainicjowało „wielki pożar”. Powstała wówczas energia wywołała Wielki Wybuch. Twórcy tej teorii tłumaczą nią także obecne rozszerzanie się Wszechświata.

Wieloświaty w religii

Istnienie wieloświata zakładają wyznawcy niektórych religii, na przykład mormoni czy choćby część rodzimowierców słowiańskich. Dopuszcza je również wielu teologów chrześcijańskich. Wiele religii jednak kategorycznie odrzuca lub nie zajmuje w tej kwestii jednoznacznego stanowiska, w związku z teologicznymi sprzecznościami z tego wynikającymi (np. brak możliwości jednoznacznego osądzenia osoby, która w zależności od rozpatrywanego wszechświata równoległego podejmować może różne wybory i decyzje). W Kościele katolickim np. każdy człowiek ma tylko jedno życie doczesne, po którego utracie poddany zostanie tzw. Sądowi Ostatecznemu (podobnie, z analogicznego powodu, część systemów wyznaniowych odrzuca np. reinkarnację – tzw. brak drugiej szansy).

Wisznuizm (hinduizm)

W najważniejszej monoteistycznej religii hinduizmu, wisznuizmie (krysznaizmie) naucza się, że istnieją dwa światy – wieczny duchowy (Królestwo Boga) oraz materialny wieloświat podlegający cyklicznej kreacji i destrukcji.

Tworzenie

Proces tworzenia materialnych światów jest dość złożony. Najwyższa Osoba Boga, Kryszna, ekspanduje w swoją formę Mahawisznu leżący na tzw. Oceanie Przyczyn (zarządza on guną sattwa). Z porów ciała Mahawisznu emanują z oddechem rozłączne materialne wszechświaty. Wszechświaty te rozwijają się z zarodków do rozwiniętych postaci. Pierwotna przyczyna materialnych elementów nazywana jest w sanskrycie pradhaną a z niej pochodzi mahat-tattva – suma materialnych elementów. Materialne stworzenie składa się z subtelnych (umysł, inteligencja, fałszywe ego) i ciężkich elementów/żywiołów (ziemia, woda,ogień, powietrze, eter). Cięższe elementy rozwijają się z elementów lżejszych. Następnie Bóg jako Garbhodakaśaji w swojej ekspansji wchodzi do każdego z materialnych wszechświatów, zwanych Brahmanda. W tym czasie każdy wszechświat nie posiada form (ciał istot). W każdym z wszechświatów rodzi się następnie pierwsza żywa istota, której pozycja jest określana jako Brahma (zarządca guny radźas), otrzymuje ona w procesie medytacji wiedzę od Boga i stwarza wszystkie istniejące formy. Materialne stworzenie jest zapładniane duchowymi istotami (duszami) przez spojrzenie Wisznu (Kryszny).

Utrzymywanie

Wszechświaty trwają określony czas i w czasie tzw. nocy Brahmy ulegają częściowej destrukcji.

Unicestwienie

Pod koniec życia Brahmów materialne wszechświaty ulegają ostatecznemu zniszczeniu, które dokonywane jest przez Śiwę (ekspansję Wisznu zrodzoną z umysłu Brahmy i opiekuna guny tamas). W czasie destrukcji materialnych światów podnosi się ich temperatura. Materialne wszechświaty są zapełnione planetami, klasyfikowanymi jako niebiańskie, średnie oraz piekielne. Świat duchowy także składa się z planet. Wyższe planety można także interpretować jako wyższe, niedostrzegalne ziemskimi zmysłami wymiary. Życie jako energia wyższa Boga w odróżnieniu od martwej materii (mahat-tatvy) jest obecne wszędzie. Wyjaśnienia można znaleźć w Bhagawadgicie oraz Śrimad-Bhagavatam.

Buddyzm

Buddyzm naucza, że istnieje wiele wszechświatów, które mają okresy swojego powstawania, trwania i zaniku, gdy istnieją ku temu odpowiednie warunki w zgodzie z kolektywnym prawem przyczynowo-skutkowym karma czujących istot mających przebywać w tych wszechświatach. Pomiędzy istnieniem tych wszechświatów są ciemne okresy nieistnienia, kiedy ze względu na brak odpowiednich warunków przyczynowo-skutkowych występuje jedynie potencjał dla stworzenia wszechświatów. Obecny okres istnienia wszechświata tradycyjnie nazwany jest w buddyzmie jako bardzo pomyślny, gdyż pojawi się w nim tysiąc w pełni oświeconych istot tzn. buddów, a historycznym i obecnym buddą jest Siakjamuni urodzony w Indiach, czwarty w kolejności z owych buddów.

Wieloświaty w kulturze masowej

Multiwersa występują często w utworach science fiction i fantasy. Do najbardziej znanych należą:

• „wieloświaty” w powieściach Michaela Moorcocka,
• „cienie” w Kronikach Amberu Rogera Zelazny’ego,
• „światy alternatywne” w powieściach Felix, Net i Nika, „Opowieści z Narnii”, czy „sfery” w grze Dungeons & Dragons, BioShock Infinite.

Na koncepcji wieloświata opiera się także cykl powieściowy Terry’ego Pratchetta i Stevena Baxtera „Długa Ziemia”. W grze „The Longest Journey” istnieją obok siebie światy Stark i Arkadia. Multiwersa istniały również w filmach Tylko jeden czy serialach:

• Doktor Who,
• Sliders,
• Dwa światy,
• Charlie Jade,
• W krainie Władcy Smoków,
• Fringe: Na granicy światów,
• Flash,
• Arrow,
• Rick i Morty,
• Dark

oraz w filmach i serialach Marvela:

• Loki,
• Spider-Man: Bez drogi do domu,
• Doktor Strange w multiwersum obłędu.

Zobacz też

• kosmologia
• kosmogonia

Bibliografia

• Michał Heller: Początek jest wszędzie. Nowa hipoteza pochodzenia Wszechświata. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2002. ISBN 83-7255-127-8.
• Michał Heller: Ostateczne wyjaśnienie wszechświata. Kraków: 2008.

Linki zewnętrzne

Polskojęzyczne

• Marcin Badziak, Czy jest możliwe, że istnieje inny wszechświat?, serwis „Zapytaj fizyka”, Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego, zapytajfizyka.fuw.edu.pl, 24 czerwca 2015 [dostęp 2024-04-11].

Nagrania na YouTube [dostęp 2024-04-12]:

• Tomasz Miller, Wieloświaty | Zasady z człowiekiem #3, kanał Copernicus (Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych), 27 października 2023.
• Wieloświat, kanał Astronarium, 7 kwietnia 2024.

Anglojęzyczne

• LevL. Vaidman LevL., Many-Worlds Interpretation of Quantum Mechanics, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 17 stycznia 2014, ISSN 1095-5054 [dostęp 2018-01-29]  (ang.). (Interpretacja wieloświatowa mechaniki kwantowej)
• ChristinaCh. Conroy ChristinaCh., Everettian Interpretations of Quantum Mechanics, Internet Encyclopedia of Philosophy, ISSN 2161-0002 [dostęp 2018-06-29]  (ang.). (Interpretacje Everettowskie mechaniki kwantowej)