Bogurodzica (pieśń)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Bogurodzica
Ilustracja
Rękopis z roku 1408[1]
Autor

nieznany

Typ utworu

pieśń religijna

Data powstania

XIII–XIV wiek

Wydanie oryginalne
Język

polski

Zapis nutowy
Bogurodzica – Collegium Vocale Bydgoszcz

Bogurodzicaśredniowieczna polska pieśń religijna i najstarszy zachowany wraz z melodią polski tekst poetycki. Nie jest znana data powstania utworu, przyjmuje się, że nastąpiło to w XIII lub XIV wieku[2], chociaż pierwszy zapis tekstu pochodzi dopiero z początku XV wieku (rok 1407). W 1506 roku tekst pieśni został dołączony do Statutów Jana Łaskiego[3] z błędną informacją, że jej autorem jest św. Wojciech[4].

Stanisław Piekarski w Encyklopedji wierzeń wszystkich ludów i czasów podaje, że „Bogarodzica, najdawniejsza pieśń polska, zwana „pieśnią ojców“, powstała w drugiej połowie XIII wieku, napisana przez Boguchwała, spowiednika królowej Kingi”[5].

Od XV wieku Bogurodzica pełniła także rolę hymnu państwowego w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. Dziś jest śpiewana jako pieśń patriotyczna i kościelna.

W Liturgii godzin Kościoła katolickiego w Polsce Bogurodzica jest hymnem odmawianym w II Nieszporach Uroczystości Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski 3 maja[6]. Jako antyfona maryjna Bogurodzica może być odmawiana po Komplecie[7].

Pochodzenie[edytuj | edytuj kod]

Obraz Józefa Brandta Bogurodzica (1909) – wojska polsko-litewskie przed bitwą wspólnie śpiewają hymn Bogurodzicę

Bogurodzica w pierwotnej postaci obejmuje 2 strofy. Pierwsza zwracająca się do Najświętszej Marii Panny, a druga z prośbą do Jezusa. Ma charakter meliczny: jest utworem do śpiewania. Ułożono ją do istniejącej już, znanej na Zachodzie, melodii z kręgu miłosnych pieśni rycerskich. Melodię tę zapisali benedyktyni, a z ich klasztoru w Sankt Gallen w Alpach trafiła do Polski. Bogurodzica to kontrafaktura, czyli nowy tekst, który zmienia pierwotny charakter wykorzystanej ilustracji muzycznej z miłosnego na pobożny. Jej melodia ma formę śpiewu chóralnego, wykonywanego a cappella. Bogurodzica powstała jako trop[8], czyli pieśń śpiewana przez wspólnotę podczas mszy jako swoisty komentarz do łacińskiego tekstu liturgii. Obfitującą w ozdobniki (melizmaty), trudną wykonawczo pieśń śpiewali raczej nie wszyscy wierni, ale wyszkolony wokalnie chór chłopców (schola cantorum).

Autor Bogurodzicy jest nieznany. Legenda o autorstwie św. Wojciecha nie ma podstaw źródłowych, jednak Józef Birkenmajer w monografii o utworze (1937)[9] wskazał krąg misjonarzy, współbraci Wojciecha (który przybył z misją do Polski jako zakonnik benedyktyn) oraz ich (nieznane dziś, lecz powstające w X wieku) pieśni jako możliwą inspirację dla utworu. Nie umiemy wskazać miejsca, w którym wykonano po raz pierwszy Bogurodzicę, choć najstarszy przekaz kieruje na północ. W okresie (hipotetycznym, lecz poświadczanym przez bardzo stare formy językowe tekstu) powstania Bogurodzicy ważnym ośrodkiem religijnym i literackim na północnym Mazowszu był Płock, stolica diecezji, mająca też prężny klasztor benedyktynów. Zachowane opisy obrzędów liturgicznych w katedrze płockiej poświadczają wczesne wykonywanie tam innych pieśni w języku polskim. Brak jednak jednoznacznego dowodu, że tam właśnie powstała Bogurodzica.

Dopiero później i wtórnie Bogurodzica zaczęła pełnić role pieśni rycerskiej i częściowo hymnu państwowego (narodowego).

Niektórzy historycy (ich opinie przytacza Maria Janion w książce Niesamowita Słowiańszczyzna) są zdania, iż pierwotny rodowód tekstu Bogurodzicy jest słowiańsko-bizantyński (wskazuje na to zwłaszcza figura Deesis, tj. Matki Boskiej, Jezusa i Jana Chrzciciela – kult tego ostatniego został zapoznany w katolicyzmie potrydenckim) i że jako taka pieśń stanowi świadectwo, iż w okresie kształtowania się państwowości na ziemiach polskich współistniały dwie równoległe tradycje chrześcijaństwa: cyrylo-metodiańska (bizantyńsko-słowiańska, wschodnia) i łacińska (zachodnia). Dopiero później ta pierwotna dwutorowość zanikła na rzecz uniwersalizmu łaciny, wypierającej „błędny obrządek słowiański”. „[...] pierwsza nasza pieśń narodowa, pierwsze słowo polskiej poezji chrześcijańskiej, było jednocześnie [...] najgłębszym oddechem naszego chrześcijaństwa, zaczerpniętym obydwoma równocześnie płucami tysiącletniej tradycji: wschodniej i zachodniej”[10]. „Dziś czytanie i słuchanie Bogurodzicy wymaga pewnego wysiłku intelektualnego i emocjonalnego. Ale on się opłaca: pozwala ożywić w naszej wyobraźni «obydwa płuca» dawnej kultury polskiej”[11].

Przekaz i dzieje tekstu[edytuj | edytuj kod]

Rękopis Bogurodzicy przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, sygn. 408, karta 87 verso.

Najstarszy znany zapis tekstu Bogurodzicy – obejmującego 2 strofy i opatrzonego nutami – pochodzi z początku XV w. W 1407 zapisany został na tylnej wyklejce zbioru kazań łacińskich skopiowanych przez wikarego w Kcyni na Pałukach Macieja z Grochowa[12]. W Bibliotece Jagiellońskiej odnalazł go około 1877 roku kustosz biblioteki – dr Władysław Ignacy Wisłocki[13][14]. Obecnie wyklejka ta przechowywana jest w Bibliotece Jagiellońskiej (sygn. 1619)[15].

Od połowy XV wieku do pierwotnego tekstu pieśni dopisywano kolejne strofy. Drugim zachowanym przekazem Bogurodzicy (tzw. rękopis krakowski) jest kodeks Decisiones rote Wilhelmi Horborg, do którego dopisano utwór w 1408 roku na karcie 87 verso[16]. Także i ten manuskrypt przechowywany jest w Bibliotece Jagiellońskiej (sygn. 408)[17].

Z uwagi na tematykę Aleksander Brückner wyodrębnił wersy 12–34 jako „pieśń wielkanocną” (Nas dla wstał z martwych Syn Boży), a wersy 35–48 – jako „pieśń pasyjną[12]. Podział ten został przyjęty także przez późniejszych badaczy utworu. W ciągu XVI w. dodawano jeszcze zwrotki o charakterze okolicznościowo-modlitewnym tworząc obszerny, ale niespójny literacko tekst. We wszystkich tekstach, jakie kiedykolwiek powstały, naliczono ogółem 27 zwrotek.

Bogurodzica w historii literatury i kultury[edytuj | edytuj kod]

Bogurodzica po okresie ustnego obiegu tekstów jest pierwszą zapisaną pieśnią religijną w literaturze polskiej. Nie ma tytułu, a określa się ją według pierwszego wyrazu tekstu (w najstarszym przekazie są to dwa osobno zapisane słowa: „Bogu rodzica”). Nie jest też pieśnią maryjną, ale modlitwą do Maryi i do Chrystusa, intelektualnie ujętym wyznaniem wiary.

Z czasem Bogurodzica stała się pieśnią bojową polskiego rycerstwa. Jak podają zarówno wczesna Kronika konfliktu, jak i piszący pół wieku później Jan Długosz, miała być śpiewana przed bitwą pod Grunwaldem w 1410 roku[18]. Została także odśpiewana podczas koronacji Władysława Warneńczyka w 1434 roku oraz przed bitwą pod Warną w roku 1444[19]. Cały obrzęd koronacji odbywał się po łacinie, jedynie Bogurodzica wykonana została w języku polskim. Latopis ruski podaje pod rokiem 1248, że Polacy, stając do bitwy, śpiewali kierlesz. Zdaniem Aleksandra Wilkonia tą pieśnią mogła być Bogurodzica – zawiera ona zwrot kyrie eleison, zaś kierlesz to jego zniekształcona i spolszczona forma, używana potocznie od średniowiecza[20].

Była także przez wiek XV hymnem królewskim dynastii Jagiellonów. Od tej chwili pieśni religijne zaczęły się łączyć z pieśniami wojskowymi, a Bogurodzica stała się symbolem jedności religijno-patriotycznej. Wzmianka o Bogurodzicy, śpiewanej przez polskich rycerzy przed bitwą, pojawia się w anonimowej komedii pt. Albertus z wojny, która ukazała się drukiem w Krakowie w 1596 r. Jeden z bohaterów, Ksiądz, podczas rozmowy z wracającym z wojny Albertusem, zauważa[21]:

Wżdyć ten dawny a święty obyczaj chowają,
że o Bogarodzicy przy bitwie śpiewają.
Jako to bywało w Polszcze po przyjęciu wiary,
Mnie to jeszcze powiedał, pomnię, ojciec stary.

Jednak Albertus, ubogi i niezbyt odważny sługa parafialny, odpowiada:

Już dziś o niej nie słychać, babom ją oddali
W imię Boże, jałmużny aby nie dawali.
Byłoby śmiechu dosyć, kto by wiódł do tego,
Śpiewać Bogarodzicę czasu wojennego.

Symbolikę Bogurodzicy wykorzystywali również kompozytorzy w drugiej połowie XX wieku. Pisząc utwór na 1000-lecie chrztu Polski, Andrzej Panufnik na melodii tej oparł finał (Hymn) Sinfonii sacra (1963). W 1975 Wojciech Kilar napisał Bogurodzicę na chór i orkiestrę. Tematem wolnej części Symfonii „Polskiej” Krzysztofa Meyera, skomponowanej pod wrażeniem stanu wojennego (1982), także jest Bogurodzica[22].

Pieśń Bogurodzica została umieszczona w kanonie lektur obowiązujących podczas egzaminu maturalnego z języka polskiego w roku 2023[23].

Konstrukcja utworu[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza drukowana Bogurodzica w Statutach Łaskiego z 1506 roku.

Treść[edytuj | edytuj kod]

Bogurodzica składa się z próśb modlitewnych liturgicznej wspólnoty wiernych. Pierwsza strofa to prośba do Matki Boskiej (zwrot w pierwotnym zapisie „Bogu rodzica”, w funkcji wołacza – Matko Boga), by zyskała przychylność Chrystusa dla ludzi („ziści nam, spuści nam” – pozyskaj i ześlij nam, domyślne „ji” – ‘go’, czyli Chrystusa). Adresatka określona zostaje najpierw dokładnym językiem teologicznym jako: Matka Boga („Bogu rodzica”, kopia łacińskiego zwrotu „Dei genetrix” i greckiego „Theotokos”), Dziewica, wychwalana przez Boga („Bogiem sławiena” – aluzja biblijna do sceny Zwiastowania w Ewangelii według św. Łukasza), domyślnie więc Niepokalana, czyli pełna łaski, bez grzechu pierworodnego (konsekwencje aluzji biblijnej i słów anioła w imieniu Boga do Marii: „pełna łaski”), także Matka Kościoła („U Twego Syna [...] Matko zwolena” – druga aluzja biblijna, do słów Chrystusa na krzyżu kierowanych do Jana Apostoła i Marii, ustanowionej matką w porządku łaski: wobec wiernych). Dopiero w tym kontekście pada imię Maryi. Pierwsza strofa jest syntezą mariologii. Istnieje także drugi sposób interpretowania fragmentu „U Twego syna, Gospodzina, matko zwolena Maryja, zyszczy nam, spuści nam” – jako prośby o przyspieszenie paruzji.

Prośba w drugiej strofie kierowana jest bezpośrednio do Chrystusa („bożycze” – synu Boga), ale przez wzgląd („twego dziela”, czyli „dla twego”, a metaforycznie: „przez wzgląd na twego”) na Jana Chrzciciela. Jest to trzecia aluzja biblijna: do sceny chrztu Jezusa w Jordanie, ujętej w Ewangeliach jak epifania, czyli objawienie się Boga jako Trójcy Osób (łac. Trinitas). Rozpoznając Chrystusa na tle tajemnicy Boga jako Trójcy, wspólnota wiernych błaga o szczęśliwe życie teraz i rajskie obcowanie z Bogiem po śmierci.

Połączenie trzech osób – Chrystusa, Matki Boskiej i Jana Chrzciciela – występowało w sztuce romańskiej (a także na Wschodzie w sztuce prawosławnej) pod nazwą deesis (gr. ‘modlitwa’). Ten motyw plastyczny przedstawiał Chrystusa jako Władcę (Sędziego) i Odkupiciela, znajdującego się pośrodku, a Matkę Boską i Jana Chrzciciela po jego bokach. Scenę tę interpretowano jako unaocznienie istoty modlitwy, kiedy Maria (archetyp kobiecości) i Jan (archetyp męskości), duchowi pośrednicy wspólnoty wiernych, wpatrują się w spoglądających ludzi, a dłońmi wskazują Chrystusa, pokazując sens modlitwy jako mówienia do Boga i duchowej więzi z nim. W polskiej sztuce romańskiej deesis występuje w polichromii kolegiaty w Tumie pod Łęczycą, konsekrowanej w 1161. Jest to też motyw częsty w prawosławnych ikonach, występujący w każdej cerkwi.

Bogurodzica jest więc pieśnią, która od Matki Chrystusa dociera do Trójcy Świętej, odsłania istotę modlitwy jako duchowego obcowania i dotyka tajemnicy metafizycznej. Jest to po części poetycka ikona, która uobecnia Boga. Była śpiewana jako trop podczas liturgii eucharystycznej. Osnuta wokół greckiego okrzyku w łacińskiej liturgii „Kyrie eleison” (Panie, tj. Chryste, zmiłuj się!), który kończy jako refren każdą z dwóch strof, otwiera na duchowe doświadczenie obcowania z Bogiem.

Forma i stylistyka[edytuj | edytuj kod]

Badania z zakresu historycznej stylistyki i analizy estetycznej liryki polskiego średniowiecza wykazały celową organizację tworzywa Bogurodzicy, określając to wprost jako „artyzm”, czyli biegłość nieznanego autora w mistrzowskim ukształtowaniu tworzywa[potrzebny przypis]. Pieśń zawiera paralelnie budowane wersy, rymy zewnętrzne i wewnętrzne, paradoksy i antytezy. Tekst budowany jest przy zastosowaniu podwajania elementów formalnych: dwie strofy, druga dwukrotnie większa od pierwszej, dwoje adresatów, podwajane ogniwa wersów. Przy tej mnogości środków stylistycznych pieśń jest zwięzła, zachowując cechy gatunkowe tropu jako utworu lapidarnego. To wypowiedź zarazem intelektualna i modlitewna. Według wspomnianych badań Bogurodzica stanowi wyrafinowany tekst poetycki[potrzebny przypis].

Bogurodzica ułożona została wierszem intonacyjno-zdaniowym.

Archaizmy[edytuj | edytuj kod]

Współczesny zapis nutowy Bogurodzicy

W Bogurodzicy znajdują się liczne archaizmy. Niektóre z nich były nieaktualne już w XV wieku:

  • leksykalne (dawne wyrazy)
    • dziela – dla
    • bożyc – syn Boga
    • Gospodzin – Pan
    • zbożny – dostatni
    • przebyt – bytowanie, istnienie
    • rodzica – matka
    • jąż, jegoż – którą, którego
  • słowotwórcze (przestarzały sposób tworzenia wyrazów):
    • Bogurodzica – matka Boga, już w XV w. mówiło się matka (kogo?, czyja?) Boga, a nie matka (komu?) Bogu
  • fleksyjne (dawne końcówki odmiany wyrazów)
    • raczy – racz
    • ziści – pozyskaj
    • spuści – ześlij
    • czasowniki zawierają dawne końcówki trybu rozkazującego -y, -i
  • składniowe (nieużywany sposób łączenia wyrazów w zdaniu)
    • Bogiem sławiena – sławiona przez Boga
  • fonetyczne (dawny sposób wymawiania wyrazów)

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

  • Apel Jasnogórski tam „Bogurodzica” w rozdziale: Przebieg modlitwy Apelu Jasnogórskiego

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Decisiones Rotae Romanae collectae a Guilelmo Horborch, secundum thematum ordinem dispositae. [dostęp 2022-03-16]. (pol.).
  2. Średniowieczna pieśń religijna polska, oprac. Mirosław Korolko, wyd. 2 zmienione, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980, s. 3, ISBN 83-04-00737-1.
  3. Jan Łaski, Commune incliti Poloniae Regni privilegium -Libri duo iuris civilis Magdeburgensis et provincialis Saxonici cum tertio libro iuris feudalis- Raymundus Parthenopeus: Summa utriusque iuris, Cracovie, in aedibus Johannis Haller, 1506, [karta z tekstem „Bogurodzicy”], polona.pl [dostęp 2018-06-13].
  4. Teresa Michałowska: Średniowiecze. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 280. ISBN 83-01-13842-4.
  5. Stanisław Piekarski, Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów, wyd. 1, Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1930.
  6. Bogurodzica, Dziewica. brewiarz.pl. [dostęp 2020-01-16]. (pol.).
  7. Łukasz Szczeblewski: Wspólnotowa celebracja Liturgii godzin. opoka.org.pl. [dostęp 2020-01-16]. (pol.).
  8. Średniowieczna pieśń religijna polska, oprac. Mirosław Korolko, wyd. 2 zmienione, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1980, s. 3, ISBN 83-04-00737-1.
  9. Józef Birkenmajer, Bogarodzica Dziewica. Analiza tekstu, treści i formy, Lwów 1937, polona.pl [dostęp 2018-06-13].
  10. Roman Mazurkiewicz, Deesis. Idea wstawiennictwa Bogurodzicy i św. Jana Chrzciciela w kulturze średniowiecznej, wyd. 2 popr., Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2002. s. 298, ISBN 83-7052-484-2.
  11. Maria Janion, Niesamowita Słowiańszczyzna. Fantazmaty literatury, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2006, s. 185, ISBN 978-83-08-04080-5.
  12. a b Średniowieczna pieśń religijna polska, oprac. Mirosław Korolko, wyd. 2 zmienione, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980, s. 3, ISBN 83-04-00737-1.
  13. [Do cennych zabytków mowy polskiej należy...], „Tydzień” 1877, nr 14 (7 sierpnia), s. 3–4.
  14. Jan Rymarkiewicz. Pieśń „Bogu-Rodzica.”. „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”. T. 10, s. 333 (djvu – 3), 1878. Poznań: Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskie. [dostęp 2016-09-03]. 
  15. Bogurodzica, [ca 1408], [tekst kcyński], polona.pl [dostęp 2018-06-13].
  16. Średniowieczna pieśń religijna polska, oprac. Mirosław Korolko, wyd. 2 zmienione, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980, s. 4, ISBN 83-04-00737-1.
  17. Decisiones Rotae Romanae collectae a Guilelmo Horborch, secundum thematum ordinem dispositae, 1408, [karta z tekstem „Bogurodzicy”], polona.pl [dostęp 2018-06-13].
  18. Jana Długosza Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Ks. 10, ks. 11, 1406-1412, Stanisław Gawęda (red.) i inni, wyd. 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009, s. 122, ISBN 978-83-01-16074-6 [dostęp 2018-06-15].
  19. Juliusz Kleiner, Zarys dziejów literatury polskiej, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1963, s. 11.
  20. Aleksander Wilkoń, Dzieje języka artystycznego w Polsce. Średniowiecze, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2004, s. 42–44, ISBN 83-226-1383-0.
  21. Cytaty według: Wyprawa plebańska. Albertus z wojny, oprac. A. Siciarek, Kraków 2003, s. 55.
  22. Teresa Chylińska, Stanisław Haraschin, Maciej Jabłoński: Przewodnik po muzyce koncertowej. Wyd. I. T. 1. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 2003. ISBN 978-83-224-0933-6.
  23. Lista Lektur Obowiązkowych Matura 2023 I 2024 Polski - Poziom Podstawowy I Rozszerzony - Matura Lista Lektur, 23 kwietnia 2021 [dostęp 2023-12-18] (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]